Łukasz Jastrząb
Historia Wielkopolski i Poznania leży w obszarze moich zainteresowań od początku drogi naukowej. Kolejne publikacje dotyczą zagadnień powstania wielkopolskiego, okupacji hitlerowskiej w Wielkopolsce, losów Kościoła katolickiego w okresie II wojny światowej, ofiar nalotów na Poznań w 1939 r., walk o Poznań w 1945 r., Poznańskiego Czerwca 1956 r. Poruszam również szeroko pojętą tematykę grobownictwa, mogił wojennych, strat biologicznych. Prowadzone kwerendy w archiwach, bibliotekach polskich i zagranicznych, zaowocowały wydaniem kilku książek, kilkudziesięciu artykułów naukowych i publicystycznych.
Nie wszystkie znalezione w toku badań i kwerend materiały udało się wykorzystać lub opublikować w czasopismach naukowych. W czasie kwerend znajdowałem wiele ciekawych dokumentów, nigdy nie opublikowanych, nie cytowanych, i pomimo że nie były to źródła, które zmieniałyby diametralnie aktualny stan badań, to stanowiły niezwykle interesujące uzupełnienia, wyjaśniały wiele szczegółowych aspektów itp. Stąd też narodził się pomysł, by zebrać niektóre materiały w jednym wydawnictwie jako zbiór źródeł, zwłaszcza że edycje źródłowe dotyczące regionalistyki, przede wszystkim z czasów najnowszych, nie są, niestety, licznie reprezentowane. Wspólnym mianownikiem prezentowanych dokumentów jest Wielkopolska i jej dzieje w XX wieku. Materiały dotyczą wybranych zdarzeń z jej historii, począwszy od powstania wielkopolskiego 1918/1919, na wydarzeniach z roku 1956 kończąc. Dokumenty pochodzą z Archiwum Państwowego w Poznaniu, Biblioteki Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk w Kórniku, Bundesarchiv w Berlinie. Zestawienie poległych w walce z podziemiem zbrojnym w Wielkopolsce w latach 1945-1948 sporządziłem na podstawie dostępnej literatury, natomiast artykuł o Péterze Mansfeldzie został udostępniony dzięki uprzejmości László Eörsiego, historyka z Instytutu Rewolucji Węgierskiej 1956 w Budapeszcie. Nie są to źródła zmieniające w sposób znaczący historię naszego regionu, ale są nieznane, nigdy nie były cytowane, uzupełniają stan wiedzy o liczne szczegóły.
Pierwszy dokument jest unikatową relacją niemieckiego oficera , dotyczącą walk z powstańcami wielkopolskimi na froncie północnym. W polskiej literaturze brak jest tego typu bezpośrednich sprawozdań z działań wojennych, dominują ogólne oceny, omówienia, a brak jest niemieckich relacji z pierwszej linii frontu powstania. W prezentowanym dzienniku znajdują się notatki o nastrojach ludności niemieckiej, zachowaniach polskich powstańców, opisane są wydarzenia – jak na przykład zdobycie samochodu pancernego na szosie Chodzież–Budzyń – znane dotychczas tylko z polskich przekazów. Pamiętnik przekazuje wiele szczegółów dotyczących przejmowania władzy przez Polaków po zakończeniu powstania, sytuacji w samych Niemczech ogarniętych rewolucją, ruchach wojsk niemieckich itp.
Drugim dokumentem jest niemiecki raport z rabunku pałacu prymasa Polski, Augusta Hlonda, przeprowadzonego przez hitlerowców jesienią 1939 r., po zajęciu Poznania. Niniejszy dokument prezentuje niemiecką szczegółowość, zagrabione rzeczy rozpisane są wręcz na półki i szafy w poszczególnych pomieszczeniach. Wartość tego źródła podnosi fakt, że archiwalia, zabrane z prymasowskiego pałacu, nie wróciły już do Polski i na dzień dzisiejszy nie wiadomo, czy się jeszcze zachowały. Publikowany raport jest zatem ostatnim po nich śladem.
Wspomnienia księdza Aleksandra Woźnego, przedwojennego wikariusza parafii pw. Pocieszenia Najświętszej Marii Panny w Borku Wielkopolskim, będą opublikowane w „Pamiętniku Biblioteki Kórnickiej” z. 30, dlatego nie ma ich w tym pliku.
Następny w kolejności - wykaz poległych w walce z podziemiem zbrojnym w Wielkopolsce po 1945 r. jest zestawieniem opracowanym na podstawie informacji rozproszonych po trudno dostępnej literaturze, załączone są też straty Armii Czerwonej na terenie Wielkopolski w walkach z podziemiem.
Wspomnienia Mariana Gładysza to piąty z kolei dokument, przekazujący obraz życia w Wielkopolsce podczas zaborów, opisujący udział autora pamiętnika w I wojnie światowej i powstaniu wielkopolskim, jego pracę jako zarządcy rolnego, posła, lokalnego działacza społecznego i politycznego; to także relacja z wysiedlenia podczas okupacji i losu w nowej, powojennej rzeczywistości, która dla Mariana Gładysza nie okazała się zbyt przychylna.
Przeszło 50 lat po wydarzeniach Poznańskiego Czerwca 1956 r. przypadkowo odnaleziony został dokument opisujący wtargnięcie demonstrantów do budynku poznańskiego sądu i prokuratury przy ul. Młyńskiej i jego zdemolowanie. Jest to także przyczynek do opisu strat materialnych, powstałych w wyniku zamieszek zbrojnych na tle politycznym, w jakie przekształcił się strajk ekonomiczny robotników poznańskich 28 czerwca 1956 r.
Artykuł węgierskiego historyka László Eörsiego demitologizuje jeden z symboli Rewolucji Węgierskiej 1956 – Pétera Mansfelda, który w Poznaniu patronuje jednej z ulic, natomiast jego historia i związek z wydarzeniami 1956 r. nie są obiektywnie znane.
Zbiór zamyka zestawienie bibliograficzne dorobku doc. dr. Mariana Olszewskiego.
