„Diabeł” Andrzeja Żuławskiego: historia, zło i romantyczna gnoza

Autor omawia kontekst historyczny, filozoficzny i polityczny oraz artystyczną formę filmu Andrzeja Żuławskiego pt. Diabeł (1972, prem. 1988). Przywołuje także odniesienia do powieści-eseju historycznego autorstwa Żuławskiego pt. Moliwda (1979, wyd. 1994). Diabeł przypomina wyobrażenia na temat historii i zła metafizycznego znane z twórczości romantyków. Romantyczność Diabła oraz artystycznej metody Żuławskiego przejawia się w dwóch zasadniczych aspektach. Pierwszy z nich dotyczy wizji II rozbioru Rzeczypospolitej (1793). Drugi aspekt polega na sposobie ujęcia problematyki historycznej w formie filmowego fantazmatu. Żuławski posłużył się odniesieniami do gnozy oraz romantyczną poetyką grozy i frenezją. Diabeł stał się wyrazem buntu artystycznego i etycznego. Reżyser chciał swoim filmem stworzyć paralelę do czasów współczesnych. Obraz historii w Diable miał stać się przyczynkiem do refleksji na temat kondycji moralnej Polaków oraz wyrazem protestu w stosunku do wydarzeń polskiego Marca 1968 r. Ekspresyjna forma dzieła oraz kontekst historyczny i polityczny sprawiły, że dystrybucja filmu została wstrzymana przez cenzurę na szesnaście lat, a Żuławskiego zmuszono do wyjazdu z Polski.

The author discusses the historical, philosophical, and political context of the film as well as the artistic form of Andrzej Żuławski’s The Devil (1972, prem. 1988). He also takes into consideration Żuławski’s novel-cum-historical essay Moliwda (1974, pub. 1994). The Devil brings to mind the romantic notions of history and metaphysical evil. The romanticism of The Devil and Żuławski’s artistic method manifests itself in two major aspects. The first concerns the vision of the second partition of Poland (1793). The second aspect is the way in which the historical issues are presented in the form of a film phantasm. Żuławski relies on references to gnosticism, the romantic poetry of horror and frenzy. The Devil becomes an expression of an artistic and ethical revolt. The director wanted through his film to create a parallel to modern times. The representation of history in The Devil was to become an element of a reflection on the moral condition of the Poles and a voice of protest against the events of March 1968 in Poland. The expressive form of the film and historical and political context prevented the distribution of the film for sixteen years, and Żuławski was forced to emigrate from Poland.