Źródła i rozwój instytucji domniemanej śmierci współmałżonka w prawie kanonicznym do XV wieku

Celem niniejszego artykułu jest odtworzenie genezy i sukcesywnej ewolucji instytucji domniemanej śmierci współmałżonka w prawie kanonicznym, która w obecnym porządku prawnym Kościoła unormowana jest w kan. 1707 kodeksu Jana Pawła II. U zarania tych regulacji znalazły się nade wszystko wyzwania stawiane przez życie, na które próbowało odpowiedzieć najpierw prawo rzymskie, a następnie rodząca się doktryna – w piśmiennictwie ojców Kościoła, orzeczeniach synodalnych i za pośrednictwem listów papieskich Leona I oraz Innocentego I – poprzez dostosowanie zdobyczy antycznych jurystów do chrześcijańskiej nauki o małżeństwie. Pierwsze millenium Kościoła to dostrzeżenie problemu przez władzę kościelną, a także stopniowe klarowanie się fundamentu doktrynalnego, czyli wskazań materialnych, które trwale rozróżniły eklezjalne i świeckie postrzeganie kwestii uznania za zmarłego. Średniowiecze z kolei obfitowało w dekretały biskupów rzymskich – mowa zwłaszcza o Perlatum est Aleksandra III, Dominus Lucjusza III i In praesentia Klemensa III, które ostatecznie utwierdziły tę dyscyplinę w sprawach de morte praesumpta. Nie można również pominąć doniosłej roli kanonistów wieków średnich, gdyż ich komentarze wydatnie przyczyniły się do ustalenia reguł proceduralnych oraz sposobów dowodzenia, służących temu, aby sędzia osiągnął pewność moralną.

It is the objective of this paper to investigate the origins, and the subsequent evolution, of the institution of the presumed death of a spouse in canon law, which, in the currently-existing legal framework of the Church, is regulated in Canon 1707 of the Code of John Paul II. The very reason why the regulations in question were adopted at all was the challenges of real life, addressed first by Roman law, and next by (being at that time in statu nascendi) doctrine, expressed in the texts written by the Fathers of the Church, in synodal decrees, and in the pastoral letters of Leo I, and also of Innocent I. The method of addressing these challenges (by Christianity) was adjusting the output of ancient lawyers to the teaching on marriage. The first thousand years of the Church was the period when the attention of ecclesiastical authorities was attracted by the problem in question, and also when, gradually, the doctrinal foundations, and that means precise regulations, which determined the permanent differences between the ecclesiastical and secular perception of the presumption of death, were developed. The Middle Ages, in turn, were the time when a plenitude of the decretals of the Bishops of Rome relevant to the matter in question were issued; in particular, these included Perlatum est of Alexander III, Dominus of Lucius III and In praesentia of Clemens III, all of which finally ensured this discipline in de morte praesumpta cases. It is impossible to fail to take under consideration an important role played by the canon lawyers of the Middle Ages because their comments significantly contributed to determining the procedural rules and methods of proving applied so that a judge could stay assured that no reasonable doubts (about the fate of a person being presumed death) had remained unaddressed.