Die Scham der Einwanderer. Facetten einer schmerzvollen Emotion in der deutschen Migrationsliteratur mit polnischem Hintergrund

Scham ist eine allgegenwärtige, jedoch schwer zu untersuchende Emotion, die ungern erfahren und oft tabuisiert wird. Die Analyse der ausgewählten Werke von deutschen Autoren polnischer Herkunft, Adam Soboczynski, Alice Bota, Alexandra Tobor und Emilia Smechowski, lässt schlussfolgern, dass darin das sozial und kulturell geprägte Schamgefühl als ein existenzielles Erlebnis im Migrationsprozess dargestellt wird. Vor dem Hintergrund der Aussiedler-Auswanderung aus Polen nach Deutschland in den 1980er-Jahren zeigen die Texte Momente der Selbstreflexion von literarischen Figuren vor einer verinnerlichten fremden Beobachtungsinstanz, deren Normen- und Wertesystem sie mindestens partiell anerkennen. Die literarische Darstellung von Scham umfasst die Repräsentation von mannigfaltigen Schamanlässen (stigmatisierende Herkunft, soziale Stellung, Normverletzung) sowie kurz- und langfristigen Wirkungen der erlebten Entwürdigung auf das Selbstbild und Verhalten der Migranten.

Wstyd to wszechobecna, a zarazem trudna do zbadania emocja, której nie lubimy przeżywać i którą często ukrywamy. Analiza wybranych utworów niemieckich autorów polskiego pochodzenia, Adama Soboczynskiego, Alice Boty, Alexandry Tobor i Emilii Smechowski, pozwala stwierdzić, że społecznie i kulturowo ukształtowane poczucie wstydu jest w nich przedstawiane jako doświadczenie egzystencjalne w procesie migracji. Na tle emigracji przesiedleńczej z Polski do Niemiec w latach 80. XX wieku teksty ukazują momenty autorefleksji, jakiej postacie literackie dokonują w obliczu zinternalizowanego obcego obserwatora, którego system norm i wartości przynajmniej częściowo akceptują. Literacka reprezentacja wstydu obejmuje przedstawienie różnorodnych przyczyn odczuwania tej emocji (stygmatyzujące pochodzenie, pozycja społeczna, naruszanie norm), jak również krótko- i długoterminowe skutki doświadczanej degradacji wpływające na własny obraz i zachowania migrantów.

Shame is an omnipresent, yet difficult to study emotion that is reluctantly experienced and often tabooed. The analysis of the selected works by German authors of Polish origin, Adam Soboczynski, Alice Bota, Alexandra Tobor and Emilia Smechowski, allows one to conclude that the socially and culturally shaped feeling of shame is presented there as an existential experience in the migration process. Against the backdrop of resettler emigration from Poland to Germany in the 1980s, the texts show moments of self-reflection by literary figures before an internalised alien observer whose system of norms and values they at least partially recognise. The literary representation of shame includes the representation of manifold causes of shame (stigmatising origin, social position, violation of norms) as well as short- and long-term effects of the experienced degradation on the migrants’ self-image and behaviour.